?Պիտի հասնինք սրբազան լեռ՝ հատարիդ?
Գրեց՝ Կիրակոս Գույումճեան
Քուէյթ
Հակառակ անոր որ այս յօդուածը գրելու նպատակով մտքերս սկսած էի հաւաքել 31 օգոստոսէն՝ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատման նախաստորագրուած արձանագրութեան յայտարարութեան թուականէն առաջ, այսուհանդերձ, չեմ կարծեր, որ անիկա ժամանակավրէպ պիտի նկատուի, որովհետեւ յօդուածը գրելու տուն տուող դրդապատճառները տակաւին գոյութիւն ունին եւ այդպէս ալ պիտի մնան, նոյնիսկ՝ վերջերս յայտարարուած արձանագրութիւններուն գործադրութենէն ետք, եթէ անոնք գործադրուին առանց բարեփոխումի։ Եւ ես տակաւին կը վախնամ, որ այս արձանագրութիւններուն գործադրութիւնը դժբախտաբար ա՛լ աւելի պիտի բարդացնէ գոյութիւն ունեցող անօրինական իրավիճակը։
1921 թուականին Հայաստան ակամայ ընդունեց Կարսի համաձայնագիրը եւ ենթարկուեցաւ այդ օրերու մեծ պետութիւններու կամքին։ Հայաստան կը գտնուէր քաղաքական եւ տնտեսական իր ամէնէն տկար, նաեւ յուսալքուած եւ պարտուած վիճակին մէջ։ Նշեալ պատճառներով ալ այդ ժամանակաշրջանին հայ ժողովուրդին կարծիքը չառնուեցաւ, ինչպէս նաեւ կար ուրիշ պատճառ մը. այդ օրերուն, իբրեւ տիրական ուժ, ինքզինք հաստատած Խորհրդային Միութիւնը հայութեան փոխարէն ստանձնեց Աթաթիւրքին հետ բանակցելու պարտականութիւնը (այնպիսի պայմաններու մէջ, որոնք կը նմանին Սայքս-Փիքոյի համաձայնագիրի պայմաններուն, որոնց պատճառով արաբական երկիրները լուսանցքայնացան իրենց սահմաններուն ճշդումին ընթացքին)՝ հայոց իրաւունքները ոտնակոխելով։ Խորհրդային Միութիւնը նախընտրեց ձեռք ձգել ուրիշ ռազմավարական շահեր՝ հայկական տարածքները Թուրքիոյ զիջելու փոխարէն։ Տարածքներ, որոնք հսկայական շրջաններ եւ ամբողջ քաղաքներ կ՚ընդգրկեն Արեւմտեան Հայաստանէն, որ կը նկատուի հայկական քաղաքակրթութեան բնօրրանը։
Զիջուած հողատարածքները անարդարօրէն ընդգրկեցին նաեւ հայոց սրբազան Արարատ լեռը կամ Մասիսը (թրքերէնով՝ Աղրը)՝ իր զոյգ գագաթներով։ Այս սրբազան լեռը՝ իր դաշտերով, պատմութեան ընթացքին էր եւ մինչեւ այսօր ալ կը մնայ հայ ազգի զաւակներուն, մանուկներուն, երիտասարդներուն, ծերերուն, բանաստեղծներուն, բանախօսներուն եւ ժողովուրդի բոլոր հատուածներուն ներշնչանքի աղբիւրը։ Անիկա աղբիւրն է, մեր ազգի աւանդութիւններուն, ուրախութեան, բերկրանքին, ապրումներուն, քաջագործութիւններուն, դիւցազներգութեանց եւ առասպելներուն։ Անիկա մեծ ազգի մը օրրանը նկատուող հերոսական հողն է, որ դարեր շարունակ օր մըն ալ չէ դադրած մեզ իր գուրգուրանքին առարկան դարձնելէ՝ մինչեւ անոր բռնախլումը 90 տարի առաջ։
Եւ այսպէս, մենք՝ հայերս, այս կենդանի օրրանին նկատմամբ մեր տածած յորդառատ սիրոյն պատճառով տակաւին կը փառաբանենք զայն, կարծէք մեր մնայուն սեփականութիւնն է, որ չէ բռնագրաւուած, ո՛չ ալ բռնախլուած է։ Մեր կողմէ անոր չափազանց սրբացումին պատճառով մեր սրտերը չզգացին եւ մեր մտքերը չընդունեցին, որ կորսնցուցինք զայն, եւ մեր մայրաքաղաք Երեւանէն՝ այնքան մօտ տարածութենէ մը ամէն օր անոր պատկառազդու եւ սիրելի տեսարանը դիտելէն գինովնալով՝ երազեցինք, որ եթէ ոչ այս տարի, ապա անպայման յառաջիկայ տարի անոր ստորոտին պիտի կազմակերպենք աւանդական նաւասարդեան փառատօները։ Տարուած բազմաթիւ կենսական հոգերով, որոնք մեզի պարտադրուեցան, եւ ուշաթափեցին մեզ, ափսոս, ենթադրեցինք, որ անոր հողը տակաւին կը մնայ անարատ, եւ հաւատացինք, որ անոր տանող ճամբան երբեք չէ կտրուած։
Մենք՝ այս հողին տէրերը, որոնց արմատները յագեցած են անոր յորդառատ առուներով, պէտք է արթննանք մեր թմբիրէն, եւ չընդունինք որեւէ համաձայնագիր կամ փաստաթուղթ, որ մեր սիրելի Արարատ լեռը կը պահէ մեր շնչառութենէն հեռու, որ մեզի կը պարտադրէ զայն դիտել կարօտով՝ սահմանային ցանկապատի փշաթելերուն ետեւէն՝ քարընկէց մը հեռու, եւ որ կ՚արգիլէ մեզի համբուրել անոր պաշտելի հողը։
Մենք հանգիստ պիտի չունենանք, մինչեւ որ մեր պաշտելի լեռը վերադառնայ իր պատկանած ժողովուրդին եւ հայրենիքին՝ Հայաստանի գիրկը, մինչեւ որ քակուին անոր շղթաները եւ ազատագրուի բռնագրաւումէն։
Մինչ այդ, սակայն, եւ այս է մի՛տք բանին, զայն պիտի կոչենք ?բռնագրաւուած Արարատ? կամ ?բռնախլուած Արարատ? կամ, ալ ինչո՛ւ չէ, ?գերեվարուած Արարատ?, կամ որեւէ որակում, որ մեր մէջ կը կենդանացնէ պայքարի ոգին եւ սրբազան լեռը վերադարձնելու ձգտումը, ամէն անգամ որ հեռուէն նայինք անոր՝ այն նոյն զգացումներով, որոնցմով արաբները կը նային Երուսաղէմի Աքսայի մզկիթին, լսենք անոր վերաբերող յուզումնալի քերթուածի մը մէկ տունը, դիտենք անոր պատկերը մեր տուներուն մէջ, եւ մանաւանդ՝ ամէն անգամ որ իւրաքանչիւր առաւօտ հպարտութեամբ կը նայինք անոր՝ փառաւոր կերպով տեղադրուած մեր ազգային խորհրդանիշին։
Մենք՝ իբրեւ ազատ անհատներ, ինչպէս աշխարհի բոլոր ազատատենչ քաղաքացիներ, չենք ընդունիր նման իրաւազրկում, ո՛չ ալ քաղաքակիրթ աշխարհը կ՚ընդունի այսպիսի անարդարութիւն։ Բնական է եւ արդար, որ պատմական իրաւունքները վերադարձուին հայ ժողովուրդին, որպէսզի խաղաղութիւնը հաստատուի, որպէսզի անարգանքի արիւնոտ վէրքը չշարունակէ արիւնոտել մեր ժողովուրդի զաւակներուն սրտերը սերունդէ սերունդ, եւ արգիլէ արժանապատուութեան ու հպարտութեան զգացումով տոգորուիլ, ինչպէս նաեւ՝ հպարտանալ պատմութեան սկիզբէն կերտուած փառաւոր պատմութեամբ, քաղաքակրթութեամբ եւ մշակութային ժառանգութեամբ՝ պապենական բոլոր հողերուն վրայ։ Եւ պատմական իրաւունքներու վերադարձով կը հասկնանք նախ եւ առաջ վերադարձը ԲՌՆԱԳՐԱՒԵԱԼ ԱՐԱՐԱՏին։
