Մարուշ Երամեան
Այս խորագրին տակ կարելի է շատ լայն եւ խորունկ ուսումնասիրութիւն մը պատրաստել, ներկայացնելու համար Սփիւռքի գրական մամուլի պատմութիւնն ու անոր միտումները: Այդ չէ սակայն նպատակը այստեղ: Կ՚ուզեմ պարզապէս անդրադառնալ կարեւոր եւ հիմնական հարցումի մը, որ կը չարչրկէ ուղեղս շատ յաճախ՝ ի՞նչ է գրական մամուլին դերը:
1980 թուականին, հետեւելով ?Թայմզի գրական յաւելուած?-ին, Յարութիւն Պէրպէրեան ?Բագին*?ի մէջ կը քննարկէր Սփիւռքի գրական մամուլը վերջին երկու տասնամեակներուն՝ 1960-1980 եւ կը գրէր իր ?Գրական թերթերը որո՞ւ համար եւ ինչո՞ւ? յօդուածին մէջ .
?Սփիւռքի մամուլի աստիճանական շիջումը ընդհանրապէս կը վերագրենք որոշ գաղութներու հիւծումին . . . մինչդեռ պիտի տեսնենք, թէ հարցը շատ աւելի խոր արմատներ ունի եւ ուղղակիօրէն կապուած է մեր օրերու մարդուն քաղաքակրթական, ընկերային եւ կենցաղային հարցերուն?:
Անցեր է քառորդ դար, բայց ոչինչ փոխուեր է կացութենէն՝ գրական մամուլի հիւծում, որ ընթերցողներու աւելի եւ աւելի նուազող թիւով է որ կը հաստատուի գլխաւորաբար: Մնացեալը աւելի քան քաջալերական է՝ գրողներու եւ ստեղծագործողներու աւելի եւ աւելի բազմացող թիւ: Այստեղ թիւի յաւելումի մասին է խօսքը եւ ոչ անպայմանօրէն բարելաւուող որակի:
Տակաւին՝ մամուլի նոր անուններու երեւումը (ցաւով՝ նաեւ շիջումը. անդրադարձը սակայն երեւումին մասին է այստեղ) անցնող քանի մը տասնամեակներուն, ինչպէս ?80ական?, ?Բաց նամակ?, ?Նոր Գրականութիւն? կը հաստատատէ մեր տեսակէտը: Անշուշտ միշտ կան օրաթերթերու թէ շաբաթաթերթերու գրական յաւելուածները ինչպէս ?Յառաջ?-ի ?Միտք եւ Արուեստ?-ը, ?Հորիզոն?-ի ?Գրական Յաւելուած?-ը, ?Ասպարէզ?-ի շաբաթօրեայ թիւը կամ ?Ազդակ?ի շաբաթական գրական էջը եւ այլն:
Այս բոլորին ի տես այդ գլխաւոր հարցումին պատասխան գտնելը առաջնահերթ կը դառնայ կարծես՝ ի՞նչ է գրական մամուլին դերը.
ա– Նոր եւ երէց գրողներու համար հրապարակ գալու միջո՞ց,
բ– Հասարակութիւնը գրականութեան մօտեցնելու ձե՞ւ, թէ՞
գ– Ժամանցային մամուլին մաս կազմելու ձգտում:
Ամերիկայի մէջ այնքան բան կայ, որ չի սիրուիր, մարդկային ազնուութեան անյարիր ըլլալու պատճառով. բայց ամէն բանի մէջ արհեստավարժութեան ձգտիլը, անոր հասնիլն ու զայն պարտադրելը ոչ միայն յարգելի են, այլ եւ սիրելի: Այս արհեստավարժութիւնը կը բանի նաեւ գրականութեան մէջ: Չմոռնանք սակայն, որ Ամերիկայի մէջ գրականութիւն կը նշանակէ ամէն գրուած բան, մինչ մեզի համար, Սփիւռքի մէջ նախ գրականութիւնը կը մնայ սիրողական, ապա գրականութիւն ըսելով գեղարուեստականը կը հասկնանք, իր զանազան ժանրերով եւ անոր առնչուած մնացեալ լրջութիւններով, ինչպէս գրականագիտութիւն, քննադատութիւն, ուսումնասիրութիւն եւ այլն: Այս մօտեցումը որոշ չափով կը ջնջէ մեր հարցումին երրորդ պատասխանը:
Պարզ է, որ մամուլը նորելուկ թէ երէց գրողներու հրապարակը պիտի ըլլայ. ատով սակայն կը սկսի գրական մամուլին դերը, չի վերջանար: Պարզ է նաեւ, որ մամուլը, գրական թէ ընդհանրական, կ՚ապրի միայն եւ միայն իր ընթերցողներով: Կը նշանակէ, որ գրական մամուլին դերը կ՚ամփոփուի այս երկուքին մէջ՝ հրապարակ դառնալ գրողներուն համար եւ ժողովուրդը մօտեցնել գրականութեան:
Սփիւռքի մեր ժողովուրդը սակայն որքա՞ն մօտեցած է գրականութեան: Ահա՛ հարցումը:
Այս մտահոգութիւններս կը բաժնեմ արդէն դադրած ?Բաց Նամակ? գրական հանդէսին ետեւ կեցող Էլիզապէթ Գրիգորեանին հետ, որ նոր հանդէսի մը ծրագիրը յաջողցնելու գործնական քայլերուն մէջ է արդէն: Հարցումներս ճիշդ այս կէտէն է, որ կը ծագին՝ նո՞ր հանդէս . . .
Հարցում– Ի՜նչ տուաւ ?Բաց Նամակ?-ը քեզի՝ փորձառութի՞ւն, գոհունակութի՞ւն թէ յուսախաբութիւն:
Պատասխան– Ինծի գոհունակութիւն տուաւ, քանի որ յաջողեցանք 17 թիւ թերթ հրատարակել, շուրջ 24 գրական երեկոներ կազմակերպել եւ մեր մատենաշարով տպագրել չորս գիրքեր, ունենալով կարգ մը անձերու հովանաւորութիւնն ու բարեկամութիւնը: Իսկ փորձառութեան մասին կրնամ ըսել, որ թերթ հրատարակելը ինքնին հետաքրքրական փորձառութիւն է: ?Բաց Նամակ?-ը փորձեց որակ ստեղծել, միաժամանակ համխմբելով մտածող եւ համախոհ մարդոց ստեղծած գրական աշխուժութիւնը:
Հ– Որո՞ւ ուղղուած էր ?Բաց Նամակ?-ը, որո՞ւ ուղղուած պիտի ըլլայ այս նոր հանդէսը:
Պ– Անոր որ կ՚ընթերցէր, եւ անոր որ կը շարունակէ ընթերցել: Մէկ խօսքով՝ ընթերցողին:
Հ– Առանց նիւթական հաստատուն եկամուտի ինչպէ՞ս կարելի է հանդէսի մը հրատարակումը յաջողցնել Սփիւռքի մէջ:
Պ– Դժուարութեամբ: Բայց ինծի համար հանդէսի մը հրատարակութիւնը յաջողցնելու նախապայմանը նիւթականէն աւելի գրելու շարժում մը ստեղծելը եւ գրողին գրելու մղելն է, համախմբուիլը, համախոհութիւնը: Հարցը կը նմանի գրողին, որ կը հրաժարի գրելէն, քանի որ գիրք հրատարակելը ծախսալից է, կամ որովհետեւ հրատարակիչ չունի: Հանդէս մը յաջողցնելու նախապայմանը նիւթականը չէ: Փաստօրէն ?Բաց Նամակ?-ը հինգ տարի լոյս տեսաւ:
Հ– Ինչպիսի՞ն ըլլալու է, ըստ քեզի, Սփիւռքի մէջ հրատարակուող գրական իտէալական հանդէսը:
Պ– Եթէ կրնամ ?իտէալական?-ի փոխարէն յաջողած հանդէսի մը մասին խօսիլ, կրնամ ըսել յաջողած է այն հանդէսը, որ ազատ եւ անկախ է: Ազատ այսինքն առանց որեւէ կաշկանդումի, անկախ այսինքն թելադրանքի չենթարկուող: ?Բաց Նամակ?-ը այդպէս փորձեց ըլլալ՝ ազատ եւ անկախ:
Հ– Ի՞նչ է դերը Էլիզապէթ Գրիգորեանին այս հանդէսներուն մէջ՝ ամէն մարդու ետեւ մեծ կի՞ն մը կայ (?Բաց Նամակ? հանդէսին խմբագիրը Էլիզապէթին ամուսինն է՝ Գուրգէն Արզումանեանը): Կը տեսնես, որ ?մարդ?-ը ածական չունի, իսկ կինը ?մեծ? է միշտ, թէ ոչ, ինչպէ՞ս պիտի դիմանանք ?մարդ? ըսուածին . . . (անշուշտ կատակ է, գիտես!):
Պ– Դերէն աւելի գործն է կարեւորը, գաղափարը, որուն շուրջ կը հաւաքուինք. անշուշտ ինչպէս ամէն գործի մէջ, աշխատանքի բաժանումներ եւ պարտականութիւններ կան. ամէն մէկուն աշխատանքը իր դերը եւ կարեւորութիւնը ունի: Զիս կը հետաքրքրէ մտածող անձը, իր սեռէն անկախ: Կրնամ զանազանել մտածողը չմտածողէն:
Հ– Ի՞նչ է կարծիքդ սփիւռքահայ ընթերցողին մասին:
Պ– Իմ կարծիքով Սփիւռքի մէջ հայերէն ընթերցողներու թիւը օրէ օր կը պակսի: Պատճառները արդէն յայտնի են, կրկնելու կարիք չկայ:
Շնորհակալութի՛ւն Էլիզապէթ Գրիգորեան:
Արդէն յստակ դարձաւ, որ գրական թերթ հրատարակելը գրելու պէս բան մըն է եւ կախում չունի ո՛չ նիւթական ապահովութենէն, ոչ ալ, ըստ երեւոյթին, ընթերցողներու հոծ թիւէն, թէ ոչ ինչո՞ւ մարդիկ պիտի շարունակէին գրական հանդէսներ լոյս ընծայել:
* ?Բագին? ամսագիր գրականութեան եւ արուեստի, ԺԹ. կարի թիւ 6, Յունիս 1980, էջ 70:
Գանձասար 20/10/2005
