What has remained from our wounded Aleppo?
The author describes the destruction that has befallen on Aleppo. During the last eight months the city has become the battlefield between the armed opposition and the regular army. Many neighborhoods have been completely destroyed and the population dislocated. How will people be able to secure their daily bread, assuming that they are still alive?
Պատերազմը ի՞նչ թողուց իր ետին՝ երբեմնի խաղաղ, շէն ու բարգաւաճ պատմական Հալէպէն։ Մանաւանդ հայկակա՛ն Հալէպէն։
Արտասահմանի հայերը հաւանաբար ա՛յս հարցումն է որ պիտի ուղղեն իրարու՝ ամէն անգամ որ նստին իրենց պատկերասփիւռի պաստառներուն առջեւ ու հետեւին Սուրիայէն հասնող արիւնալի ու սարսափազդու լուրերուն։
Այսօր դժուար է ու գրեթէ անկարելի՝ հարազատ ու իսկական հաշուեկշիռը կատարել մարդկային ու նիւթական այն վիթխարի վնասներուն, որոնք երկու տարուան ընթացքին գրեթէ կիսով քանդեցին երկիրը, երկփեղկում յառաջացուցին զայն բաղկացնող հաւաքականութիւններուն միջեւ, հիւծեցին անոր տնտեսութիւնը ու շատ երկար ժամանակի համար անվերականգնելիօրէն գլտորեցին զայն անդունդէն վար…։
Արդարեւ, ո՞վ կը համարձակի այսօր խօսիլ Սուրիոյ երրորդ մեծագոյն քաղաքին՝ ՀՈՄՍԻ մասին, անոր զուարթախօս ու կատակասէր խառն (մահմետական եւ քրիստոնեայ) բնակչութեան մասին, որ աւելի քան 75 առ հարիւր համեմատութեամբ բռնագաղթի ենթարկուեցաւ իր սիրելի բնօրրանէն, տուաւ հազարաւոր նահատակներ, միաժամանակ իր ետին թողլով 80 առ հարիւր համեմատութեամբ քանդուած, աւերուած ու հրկիզեալ քաղաք մը…։
Ո՞վ կը համարձակի խօսիլ հարաւային ՏԷՐԱԱ քաղաքին ու զայն շրջապատող երկու տասնեակ գիւղաքաղաքներուն մասին, որոնց կապոյտ երկինքները անդադար մթագնեցան վառօդի ծուխով, եւ որոնց բնակիչները մեծով-պզտիկով ու հազար-հազարներով խոյս տուին դէպի դրացի Յորդանան։
Ո՞վ պիտի համարձակի խօսիլ Եփրատի ափին գտնուող ՏԷՐ ԶՕՐ քաղաքին մասին (արեւմտահայութեան չարաշո՜ւք ու խորհրդանշական գերեզմանը), որ քարուքանդ եղաւ պատերազմական սաւառնակներու ու ծանր հրետանիներու անվերջանալի ռմբահարումներէն ու դատարկուեցաւ իր հիւրասէր եւ աւատապետական տոհմերէն։
Ո՞վ պիտի խօսի Դամասկոսի գաւառային շրջաններուն մասին, ՏՈՒՄԱՅԻ, ՏԱՐԱՅՅԱՅԻ, ԶԷՊԷՏԷՆԻԻ ու բովանդակ ՂՈՒԹԱՅԻ մեծ ու փոքր բնակավայրերուն մասին, որոնք գրեթէ քարտէսէ ջնջուեցան՝ չես գիտեր ի՛նչ դիւային ծրագրի մը յագուրդ տալու համար…։
Ո՞վ պիտի խօսի հիւսիս-արեւմտեան ԻՏԼԻՊ նահանգին մասին, որուն երեքհարիւրի չափ գիւղերուն բնակիչները օր մը տարբեր գոյնի դրօշ մը պարզեցին ու ի վերջոյ ստիպուեցան վրանաբնակ դառնալ՝ Թուրքիոյ տարածքին հաստատուած գաղթակայաններուն մէջ…։ Իտլիպի բազմամարդ ոստաններէն ՄԱԱՐՐԷԹ ԷԼ ՆՈՒՈՒՄԱՆԻ (ծննդավայրը՝ Աւետիք Իսահակեանի համբաւաւոր պոէմին հերոսին՝ Աբու Լալա Մահարիին) 150 հազար բնակիչներէն հազիւ չնչին փոքրամասնութիւն մը մնաց այնտեղ…։
Ո՞վ պիտի խօսի հիւսիս-արեւելեան ԳԱՄԻՇԼԻ քաղաքին ու անոր շրջակայ բնակավայրերուն մասին, ուր այժմէն իսկ քրտական ինքնավարութեան մը առաջին հովերը կը փչեն…։
Ո՞վ պիտի հաշուէ անունները երկու տարուան ընթացքին ինկած 70-100 հազար զոհերուն, որոնց մէջ են չորս հազար երեխաներ ու հինգ հազար կիներ…։
Ո՞վ պիտի կարենայ հաշուել թիւը անհամար վիրաւորեալներուն, հաշմանդամներուն, անհետ կորսուածներուն, բանտերու նկուղներուն մէջ արգելափակեալներուն…։
Եւ ո՞վ պիտի խօսի Անդրանիկ Ծառուկեանի ?երազային Հալէպ?ին մասին…։
* * *
Ութ ամիսէ իվեր շարունակուող Հալէպի պատերազմը գրեթէ արիւնաքամ ըրած է քաղաքը, որ աշխարհագրականօրէն ալ կէս առ կէս բաժնուած է պետական ուժերու եւ ընդդիմադիր խմբաւորումներու միջեւ։ Այս վերջինները իրենց զինեալներով կը վերահսկեն քաղաքին հիւսիսային, արեւելեան եւ հարաւային շրջանները գրեթէ ամբողջութեամբ, նաեւ՝ միջնաբերդին շրջակայ հին քաղաքի բազմաթիւ թաղամասեր։
Ինչպէս միշտ, եղբայրասպան այս պատերազմէն բո՛ւն տուժողը ժողովուրդն է, որ կþապրի դաժան ու ծանր առօրեայ մը։ Բազմաթիւ թաղամասեր անմարդաբնակ դարձած են, հարիւր հազարաւոր անմեղ բնակիչներ խոյս տուած են իրենց տուներէն՝ ապաստան փնտռելով աւելի ապահով թաղերու մէջ, ազգականներու մօտ, դպրոցներու մէջ կամ այլուր։ Այդ թաղերուն մէջ անհամար շէնքեր փուլ եկած են հիմնովին, բախտաւոր պարագային՝ տուները թալանուած են, պատերազմող երկու կողմերէն մէկուն կամ միւսին կողմէ…։ Բոլորին վկայութիւնն այն է՝ թէ Լիբանանի տասնըհինգամեայ քաղաքացիական պատերազմն անգամ ա՛յսքան աւեր ու արիւն չէր սփռած չորս դին՝ որքան Սուրիոյ ներքին այս տագնապը, որ հիմա այլեւս դարձեր է շահարկումի դրամագլուխ՝ շրջանային եւ միջազգային շիլ հաշիւներու։
Քաղաքին մէջ կը տիրապետէ համատարած թշուառութիւնն ու աղքատութիւնը։ Ամէն դի՝ մանրավաճառներ կը վխտան, շարժական փոքրիկ սեղանիկներու ետին։ Մուրացկաններու թիւը անհամեմատօրէն աւելցած է։
Տեղացի արաբներուն ենթարկուած մեծղի վնասներուն զուգահեռ՝ Հալէպի հայերը եւս, անհատաբար, կրեցին լուրջ վնասներ։ Անգործութիւնը գլխաւոր տագնապն է մարդոց։ Ճիշդ ութը ամիսէ ի վեր, բազմահարիւր հայ ընտանիքներ զրկուած են իրենց առօրեայ եկամուտէն, որովհետեւ անոնց գործատեղիներն ու խանութները կը գտնուին ?արգիլեալ? գօտիներու մէջ։ Հայ արհեստաւորներու օրրանը նկատուող Նոր Գիւղ, Արղուպ, Պոսթան Փաշա, Րամուսէ , Փակ Շուկայ, Ճիտէյտէ եւ այլ թաղամասեր փակ են եւ անանցանելի, վտանգներով լի։
Այս կացութեան դիմաց՝ մարդիկ ի՞նչպէս պիտի ապահովեն իրենց հանապազօրեայ հացն ու կարիքները, տակաւին քանի՞ շաբաթ կամ քանի՞ ամիս պիտի դիմանան, մանաւանդ որ սղաճը գլուխը առած կþերթա՜յ։ Տրցակ մը հացը 100 թղթադրամ է, վառելանիւթի բոլոր տեսակները կը վաճարուին միայն ու միայն սեւ շուկայի վրայ՝ շատ բարձր գիներով ու փոքր քանակով։ Դեղօրայքի գիները յաւելում կրած են 40 տոկոսով, ինչպէս՝ ուտեստեղէնինը, այնքան որ՝ մէկ քիլոկրամ չոր սոխին գինը հաւասարած է մէկ քիլոկրամ խնձորի գինին։
Անցնող Կիրակի (Փետրուար 10) կանուխ առաւօտէն սկսեալ Հալէպ դա՛րձեալ դէմ յանդիման մնաց անտանելի զրկանքներու։ Ելեքտրականութիւնը խզուեցաւ բովանդակ քաղաքէն ու զայն թաղեց համատարած խաւարի մէջ։ Միաժամանակ, դադրեցաւ նաեւ ըմպելի ջուրի հոսքը, ծորակները կրկին պարպուեցան իրենց կենսատու հեղուկէն։ Հալէպ եւ հալէպցիք իրենց կեանքը քաշքշեցին ա՛յսպէս, ԼՄԱՆ ՉՈՐՍ ՕՐ։ Չորեքշաբթի, Փետրուար 13-ի յետմիջօրէին, որոշ ընդհատումներով հոսանքն ու ջուրը վերադարձան։
Այս դժխեմ առօրեան անմասն չէր անշուշտ պատերազմական գործողութիւններէն, որոնք դադար չունին։ Վերջին մէկ շաբթուան ընթացքին քաղաքին ?ապստամբ? թաղամասերուն ուղղութեամբ բանակին կիրարկած ռմբակոծութիւնները սաստկացան զգալի չափով։ Հրետանիները, հրթիռարձակները, ռմբահար սաւառնակները, բոլո՛րը միասին՝ ?գործ?ի լծուած են Հալէպի մէջ, շարունակելով (ինքնա)քանդումի տարօրինակ քաղաքականութիւն մը, որուն նմանը պատմութեան գիրքերուն մէջ անգամ գրուած չէ։
Մարմարա, 15 Փետրուար 2013
Արտատպուած Ազատ-Հայի մէջ հեղինակին համամտութեամբ:
