Yerevan 2012
A bright page of Middle East Armenian community life has come to an end.
Azad-Hye
Interview with researchers Arax Pashayan and Lilit Harutyunyan, Arabist Associate professors of Yerevan State University, Senior researchers at the Institute of Oriental Studies.
– What caused you to be interested in the Gulf Armenian communities, to the point of writing a book about them?
Pashayan: Interest in worldwide Armenian communities has never ceased in Armenia. Issues concerning Diaspora Armenians constantly appear on the agenda of many official bodies and scientific institutions. The current research has been carried out by the Institute of Oriental Studies with the order and financial grant of the Ministry of Diaspora. I believe the topic is very contemporary and narrowly studied. We know very little about the Armenian communities in the Arab States of the Gulf (unlike Syria or Lebanon). This, apparently, is not justified, since Armenians of Kuwait and UAE have a very active Armenian community life. Schools, churches, unions, associations and many other national structures function in the region. This is the first time we attempt to learn about them. It would be worthwhile if the book is translated into English.
– What idea did you have about the Armenians of that region before starting your research and to what extent this idea might have changed now?
Harutyunyan: Before starting the project, as Arabists we certainly had some understanding of the Armenian communities in the Gulf. We knew that the formation process of these communities has been initiated in the 1950s, first in Kuwait and later in other countries in the region and that it is directly related to the increase of oil production and the emergence of new labor markets. A more detailed study gave us the opportunity to understand that, in contrary to traditional communities in Syria and Lebanon and other communities in Arab countries, the ones in the Gulf region are the reproduction of Diaspora communities. They are actually the result of a new phenomenon: the inter-Arab movements. Even though these communities are relatively young, they have been keen in preserving the Armenian national identity. One of the reasons is that, these Armenians have immigrated from densely populated Armenian communities in the Middle East, bringing with them the same sort of collective organizational experience we have witnessed in their former societies. It is interesting to observe that, especially in the case of Kuwait, cases of mix marriages are very limited, the majority of Armenians speaks their mother tongue, including the new generation, a situation that can be attributed to the presence of the daily Armenian school, which has a history of more than 50 years. Armenians there are remarkable for their high sense of national identity. As a researcher what has caught my attention is the fact that within the communities there is close cooperation between the different religious and ideological sectors. For example, in the Diocesan Assembly elections, members 18 years and older have the right to participate regardless of their religious denomination (Apostolic, Catholic or Evangelical), which is unique phenomenon in this Diocese and in the wider Armenian Diasporan church life.
– Did you encounter any surprises or unexpected obstacles or unexplainable issues during the course of the preparation of the work?
Pashayan: No, Everything went on smoothly. The only problem was that we were not having a field work. It is somehow difficult to fathom all the issues while sitting here in Yerevan. It took a lot of time for us to digest the subject and to reach to conclusions. Azad-Hye website helped us a lot, as the material published there during different times best reflected community life in the Gulf. We significantly benefited from the support we received from the Catholicosal Vicar Bishop Shahe Panosian, parish priest of the Armenians in UAE Father Aram Deyirmendjian, Principal of the Armenian School of Kuwait Dr. Manoug Manougian, also from Hrach Kalsahakian, Tamar Der Ohannesian, Gulizar Jonian, Hratch Brunsuzian, Ara Khacherian and others, for whom we are very grateful. We are very interested to receive the views of the local communities about the book. We are waiting for some feedback.
Who can benefit from this research in particular?
Harutyunyan: This is the first time that an attempt has been made to study the issues related to the Armenian communities in the Gulf. The topics cover issues related to the preservation of the Armenian identity, Armenian education system and schools, mixed marriages, community issues, mutual perceptions, church-community and state relations and finally issues related to future prospects, with scientific, political and practical significance. The research is related to the present-day concerns that trouble the Arab World, specially the turmoil in Syria, with its negative consequences on Armenian
 |
Arax Pashayan |
 |
Lilit Harutyunyan |
– What is your message to the individuals overseeing research and archival work in the Diaspora? Can they create better conditions for researchers? How could this be achieved?
Pashayan: As far as archival material is concerned, I find difficulty in answering, because, as mentioned, we did not conduct a field research. We benefited a lot from the work of Dr. Shogher Ashekian (“A Quarter century: Armenians in Dubai and the Northern Emirates”), who has used archival material. In any case, the people in charge should support any research activity especially if it is done competently with the aim of benefiting the public. Huge amounts of money is spent on political, partisan and advocacy works, while many other domains, including intellectual works, are often ignored, especially if they do not follow specific ideological orientation.
– This is the second Middle East related research that you have published, the first being your work on Syria. Are you planning to cover other communities in the region or somewhere else?
Harutyunyan: This is the second research we do with the request of the Ministry of Diaspora, after completing a similar research in 2011 on Syria. Our Institute of Oriental Studies is undertaking a third research, within the framework of the same grant, dedicated to the Armenian community in Iran. I believe it would be interesting in the future to explore also the issues related to the Armenian community in Lebanon. The Lebanese Armenian community continues to be a major factor of Armenian presence in the region and it occupies a unique place in the Lebanese sectarian system.
– During your academic activities you have frequently visited Middle East Armenian communities and have contacted the local bodies and individuals. In the light of the recent issues related to Iraq and Syria what would be happening to the Middle Eastern Armenian communities in the coming years? How do you think these communities should face the new situations?
Harutyunyan: Indeed, the Armenian communities in the regions are facing serious challenges, related to the overall processes taking place in the Middle East. It is obvious, that in many Arab and Islamic countries an outward movement of Christian population is noticed, a trend that will continue in the future. From Armenian perspective, the developments in Syria are the most painful. The Syrian Armenian community is considered a major community and its loss can create serious implications, not only for the Syrian Armenians, but also for the other Armenian communities in the region. I believe the Republic of Armenia can play a significant role here. Considering the experience of Iraqi and Syrian Armenians, their resettlement in Armenia and the lessons learned from both cases, I believe Armenia should be prepared to receive Middle East Armenians who wish to come to Armenia and should create favorable conditions for them.
Pashayan: Indeed, the Armenian communities in the Middle East are quite vulnerable. All conflicts occurring in the region have resulted in the shrinking of the number of Armenians. Lilit has referred the case of the Lebanese Armenians. I can mention also the case of the Egyptian Armenians, after the arrival of Nasser. I can also mention the case of the Iranian Armenians, after the Revolution and the Iraqi Armenians after the 2003 invasion of Iraq. Many examples could be brought in this respect. In any case, the Middle East Armenians communities, including the Syrian Armenians, will not return to the way they used to be. During the Fatimid reign in Medieval Ages, there was a thriving Armenian community in Egypt, but now only a thousand Armenians live. It is a fact that the “Arab Spring” has caused great damage to the Christians in the region. I believe the religious factor will be stronger in Arab and Islamic countries in the future and the extremist temper will grow. New wave of immigration will result from the deterioration of the economic sphere, the long lasting instability, issues related to security, the inefficient educational system, etc. In this regard, my viewpoints about the Syrian Armenian community are not optimistic. I can say that a bright page of the Middle East Armenian community life has already come to an end. It would have been really good if Armenia were capable of receiving, in a proper way, all compatriots who wish to settle down here.
TEXT IN ARMENIAN
Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքերը. արդի հիմնախնդիրներ
Եզակի գիտաշխատություն Ծոցի հայերի մասին
Միջին Արևելքի հայ համայնքների պատմության մի լուսավոր էջ արդեն փակված է
Ազատ-Հայ
Հարցազրույց Արաբագետներ եւ Արեւելագիտության Ինստիտուտի գիտաշխատողներ Արաքս Փաշայանի եւ Լիլիթ Հարությունյանի հետ:
– Ի՞նչ պատճառներ մղեցին ձեզ, որ հետաքրքրուիք Ծոցի հայերուն մասին եւ այս աշխատութիւնը պատրաստէք:
Փ.Ա.-Հայաստանում միշտ էլ մեծ հետաքրքրություն է եղել և այսօր էլ կա հայկական համայնքների նկատմամբ: Սփյուռքին վերաբերող խնդիրները հայաստանյան թե? պետական և թե? գիտական շատուշատ հաստատությունների օրակարգում են: Նշված հետազոտությունը մեր` Արևելագիտության ինստիտուտն իրականացրել է Սփյուռքի նախարարության պատվերով և դրամաշնորհով: Թեման, կարծում եմ, խիստ արդիական է և քիչ ուսումնասիրված: Մենք շատ քիչ բան գիտենք Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքների մասին /ի տարբերություն Սիրիայի կամ Լիբանանի/, ինչն, ըստ ամենայնի, արդարացված չէ, քանի որ նույն Քուվեյթում և Արաբական Միացյալ Էմիրություններում բավական ակտիվ հայկական գործունեության կա: Ռեգիոնում գործում են հայկական դպրոցներ, եկեղեցիներ, միություններ և ազգային այլևայլ կառույցներ: Կցանկանայի նշել, որ առաջին անգամ մեր կողմից փորձ արվեց գիտականորեն ուսումնասիրել Քուվեյթի, Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և որոշ չափով նաև Ծոցի այլ շրջանների հայ համայնքները: Շահեկան կլինի, եթե գիրքը հետագայում թարգմանվի անգլերեն:
– Ի՞նչ պատկերացում ունէիք այդ շրջանի հայութեան մասին նախքան ձեր աշխատանքը եւ ինչքանո՞վ փոխուած կը տեսնեք այդ պատկերացումը հիմա:
Հ.Լ.?Նախքան աշխատանքը սկսելը, որպես արաբագետներ, իհարկե որոշակի պատկերացում ունեինք Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքների մասին։ Գիտեինք, որ այդ երկրների հայ համայնքների ձևավորման գործընթացը սկսվել էր 1950-ականներից սկզբում Քուվեյթում, իսկ ավելի ուշ նաև տարածաշրջանի այլ երկրներում և այն անմիջականորեն կապված էր Ծոցի շրջանում նավթաարդյունաբերության զարգացման և աշխատանքի նոր շուկաների ձևավորման հետ: Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքների ավելի մանրամասն ուսումնասիրությունը մեզ հնարավորություն տվեց փաստել, որ Քուվեյթում և Ծոցի այլ երկրներում, այդ թվում` Արաբական Միացյալ Էմիրություններում, 20?րդ դարի կեսերից ձևավորված հայ համայնքներն, ի տարբերություն Սիրիայի, Լիբանանի և մի շարք այլ արաբական երկրների համայնքների, սփյուռքահայության վերարտադրության արդյունք են։ Դրանց ձևավորումը սփյուռքահայության շրջանում փաստորեն մի նոր երևույթի՝ ներարաբական տեղաշարժերի արդյունք է։ Չնայած տեղի հայ համայնքներն ամենաերիտասարդն են Մերձավոր Արևելքում, սակայն աչքի են ընկնում հայկական ինքնության պահպանման աշխույժ տեմպերով: Դրա պատճառներից մեկն էլ այն է, որ շրջանում հաստատված հայերը ներգաղթել են հիմնականում Մերձավոր Արևելքի հայաշատ համայնքներից` իրենց հետ բերելով հայության հավաքական կյանքի կազմակերպման փորձառությունը: Հետաքրքրական է այն փաստը, որ հատկապես Քուվեյթի պարագայում խառն ամուսնությունները փոքրաթիվ են, համայնքի ճնշող մեծամասնությունը հայախոս է /այդ թվում` նոր սերունդը/, ինչը պայմանավորված է այստեղ հայկական ամենօրյա ազգային վարժարանի առկայությամբ, որն ունի շուրջ 50 տարվա պատմություն: Հայերն այստեղ աչքի են ընկնում ազգային ինքնության բարձր գիտակցությամբ:
Ինձ համար, որպես հետազոտողի, Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքներին բնորոշ ամենահետաքրքրական երևույթներից մեկն էլ այն է, որ համայնքների ներսում դավանական, ինչպես նաև գաղափարական տարբեր հատվածների միջև առկա է սերտ համագործակցություն: Դա արտահայտվում է նաև Քուվեյթի և Ծոցի արաբական երկրների Թեմական ժողովի երեսփոխանների ընտրությունների ընթացքում, որոնց մասնակցում են 18 տարին լրացած համայնքի բոլոր անդամները՝ առանց դավանական խտրականության (հայ առաքելական, հայ կաթոլիկ, բողոքական), ինչը հատուկ է միայն այս թեմին և եզակի երևույթ է ընդհանրապես սփյուռքի ազգային եկեղեցական կյանքում։
– Հանդիպեցա՞ք մասնաւոր անակնկալներու կամ չսպասուած խոչընդոտներու կամ անբացատրելի հարցերու այս գործի պատրաստութեան ընթացքին:
Փ.Ա.- Չէ, կարծես ամեն ինչ սահուն գնաց: Միակ դժվարությունն այն է, որ դաշտում չես աշխատում: Գիտեք, բավական դժվար է Երևանում նստած խորամուխ լինել բոլոր խնդիրների մեջ: Մեզանից շատ ժամանակ պահանջվեց նյութը մարսելու համար: Եվ դեռ պետք էր այն ամրագրել համապատասխան եզրակացություններով: Մեզ մեծապես օգնեց ?Ազատ-հայի? գոյությունը, որտեղ տարբեր ժամանակներում տեղ գտած նյութերը լավագույնս արտացոլում են Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքային կյանքը: Աշխատանքն էականորեն շահել է այն աջակցության շնորհիվ, որ մեզ ցուցաբերեցին թեմի կաթողիկոսական փոխանորդ Շահե Փանոսյանը, ԱՄԷ մշտական հոգևոր հովիվ Արամ Տեյիրմենճյանը, Քուվեյթի ազգային վարժարանի տնօրեն դր.Մանուկ Մանուկյանը, նաև` Հրաչ Քալսահակյանը, Թամար Տեր-Օհաննեսյանը, Կյուլիզար Ջոնյանը, Հրաչ Պրունսուզյանը, Արա Խաչերյանը և ուրիշներ, որոնց մենք անչափ շնորհակալ ենք: Մեզ համար շատ հետաքրքիր կլինի գրքի վերաբերյալ տեսակետներ լսել տեղի հայ համայնքներից, այնպես որ սպասում ենք արձագանքների:
? Որո՞ւ համար յատկապէս օգտակար կրնայ դառնալ աշխատասիրութիւնը:
Հ.Լ.?Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքների արդի հիմնախնդիրներին նվիրված հետազոտությունը փաստորեն իրականացվել է ՀՀ Սփյուռքի նախարարության և ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի արեւելագիտության ինստիտուտի համատեղ ջանքերով։ Առաջին անգամ փորձ է արվել ուսումնասիրել Ծոցի արաբական երկրների հայ համայքներում առկա հիմնախնդիրները՝ հայապահպանություն, հայկական կրթություն և դպրոցներ, խառն ամուսնություններ, ինքնություն, ներհամայնքային խնդիրներ, փոխադարձ ընկալումներ, հայ եկեղեցի, համայնք?պետություն հարաբերություններ, և վերջապես` համայնքի հեռանկարի հետ կապված հարցեր, որոնք ունեն ինչպես գիտական, այնպես էլ` քաղաքական ու գործնական նշանակություն։
Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքների ուսումնասիրությունն արդիական է նաև արաբական աշխարհում, հատկապես Սիրիայում, ներկայումս ընթացող հասարակական-քաղաքական բարդ ու խրթին գործընթացների առումով, որոնք իրենց բացասական ազդեցությունն ունեն տարածաշրջանի հայ համայնքների վրա: Հիշյալ հետազոտության միջոցով փորձ է արվել /նաև դաշտային հետազոտությունների արդյունքում/ ուրվագծել Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքներում առկա խնդիրները` դրանք դիտարկելով համայնքների հեռանկարի համատեքստում: Ուսումնասիրության արդյունքում արված եզրակացություններն ու առաջարկությունները կարող են օժանդակել Սփյուռքի նախարարությանը՝ հստակեցնելու իր մոտեցումները Մերձավոր Արևելքի՝ մասնավորապես Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքներում առկա հիմնախնդիրների վերաբերյալ։ Գիրքը նախատեսված է արևելագետների, Մերձավոր Արևելքի հայ համայնքներով զբաղվող հետազոտողների և ընթերցող լայն շրջանակների համար։
– Ի՞նչ կարելի է յանձնարարել շրջանի հայ պատասխանատուներուն արխիւային եւ ուսումնասրական աշխատանքներու գծով: Կրնա՞ն այդ պատասխանատուները աւելի լաւ պայմաններ ստեղծել ուսումնասիրողին համար: Ինչպէ՞ս կարելի է այդ իրականացած տեսնել:
Փ.Ա.-Գիտեք, արխիվային նյութի հետ կապված դժվարանում եմ պատասխանել, քանի որ մենք, ինչպես նշեցի, դաշտում չենք աշխատել: Այս հարցում մեր համար շահեկան է եղել դր.Շողեր Աշըգյանի ?Քառորդ դար հայերը Տուպայի եւ Հիւսիսային Էմիրութեանց մէջ? աշխատանքը, ով հենց տեղում ծանոթացել է արխիվային նյութին: Ամեն պարագայում, կարծում եմ, որ ազգային կառույցների պատասխանատուները պետք է աջակցեն ցանկացած հայկական գործունեության, որն արվում է գրագետ և շահեկան կարող է լինել հայ համայնքներին: Քաղաքական, կուսակցական կամ քարոզչական խնդիրների համար հսկայական գումարներ են ծախսվում, մինչդեռ այդ ոլորտներից դուրս, այդ թվում` մտավոր, գործունեությունը շատ հաճախ անտեսվում է, մանավանդ, եթե որևէ հստակ գաղափարական ուղղվածություն չունի:
? Ձեր պատրաստած շարքին մէջ երկրորդ Միջին Արեւելեան շրջանն է այս Սուրիայէն ետք: Մտքի մէջ ունի՞ք նաեւ այլ երկիրներ կամ շրջաններ ներկայացնել մեր այս տարածքին մէջ թէ այլուր:
Հ.Լ.?Այո, 2011 թ. կրկին ՀՀ Սփյուռքի նախարարության պատվերով Արևելագիտության ինստիտուտն իրականացրեց մեկ այլ հետազոտություն, որը նվիրված էր Սիրիայի հայ համայնքի արդի հիմնախնդիրներին։ Ճիշտ նկատեցիք, որ Ծոցի արաբական երկրների հայ համայնքներին նվիրված հետազոտությունը երկրորդն է այդ շարքից։ Նույն դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակներում այս տարի Արևելագիտության ինստիտուտը կիրականացնի Իրանի հայ համայնքի հետազոտությունը, սակայն առաջիկայում կարծում եմ հետաքրքրական կլինի նաև ուսումնասիրել Լիբանանի հայ համայնքի արդի հիմնախնդիրները։ Փաստ է, որ լիբանանահայ համայնքը շարունակում է լուրջ գործոն լինել այդ երկրում և իր ուրույն տեղն ունի Լիբանանի կրոնադավանական համակարգում։
? Ձեր ամբողջ գիտական գործունէութեան ընթացքին միշտ այցելած էք Միջին Արեւելքի հայ գաղութները եւ շփման մէջ մտած էք տեղական մարմիններուն եւ անձնաւորութիւններուն հետ: Վերջին տարիներու Իրաքի եւ Սուրիոյ դէպքերուն լոյսին տակ ինչպիսի՞ իրավիճակ կը խորհիք կրնայ տիրել մեր Միջին Արեւելեան համայքներուն մօտ յառաջիկայ տարիներուն: Ինչպէ՞ս կը խորհիք այդ համայքները պէտք է դիմագրաւեն ստեղծուած նոր իրավիճակները:
Հ.Լ.?Իրոք վերջին տարիներին, նաև Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցող գործընթացնելով պայմանավորված, տարածաշրջանի հայ համայնքները կանգնած են լուրջ մարտահրավերների առջև։ Ակնհայտ է, որ արաբամուսուլմանական շատ երկրներից տեղի է ունենում քրիստոնյաների, այդ թվում նաև հայերի արտահոսք, ինչն ապագայում ևս շարունակական է լինելու։ Փաստ է, որ եթե օրինակ մինչև Լիբանանի երկրորդ քաղաքացիական պատերազմը (1975-1990թթ.) այս երկրում հայերի թիվը 250.000 էր, ապա ներկայումս, ոչ պաշտոնական տվյալներով, այստեղ բնակվում է 50-60.000 հայ։ Նույն միտումը նկատելի է նաև մի շարք այլ արաբական երկրներում։
Իհարկե հայության տեսանկյունից ամենացավալին այսօր Սիրիայում ընթացող զարգացումներն են, որոնք անմասն չեն կարող թողնել նաև սիրիահայերին։ Իրավամբ Սիրիայի հայ համայնքը համարվում է Սփյուռքի մայր գաղութը և դրա հնարավոր կորուստը լուրջ հետևանքներ կարող է ունենալ ոչ միայն սիրիահայերի, այլ նաև տարածաշրջանի այլ հայ համայնքների համար։
Ստեղծված իրավիճակում կարծում եմ զգալի դեր կարող է խաղալ Հայաստանի Հանրապետությունը։ Հաշվի առնելով իրաքահայերի և սիրիահայերի ՀՀ?ում հաստատվելու փորձն ու դասերը՝ կարծում եմ Հայաստանը պետք է պատրաստ լինի Մերձավոր Արևելքի տարբեր երկրների հայ համայնքներից հայրենիքում հաստատվել ցանկացող հայերին ընդունելուն և նրանց համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծելուն։
Փ.Ա.-Իսկապես, Մերձավոր Արևելքի հայ համայնքները բավական խոցելի են: Տարածաշրջանում տեղի ունեցած ցանկացած ճգնաժամից հետո հայ համայնքները նոսրացել են: Լիլիթը նշեց Լիբանանի հայ համայնքի պարագան: Այդպես է եղել Եգիպտոսում Նասերի իշխանության գալուց, Իրանի իսլամական հեղափոխությունից, 1990-91 թթ. Ծոցի երկրորդ ճգնաժամից, 2003թ. ի վեր շարունակվող իրաքյան ճգնաժամից հետո: Շատ օրինակներ կարելի է բերել: Ամեն պարագայում, Մերձավոր Արևելքի, այդ թվում` Սիրիայի հայ համայնքներն այլևս չեն լինի նախկինի պես:
Ժամանակին Եգիպտոսում Ֆաթիմյան շրջանում ծաղկուն հայ համայնք կար, իսկ այսօր այդտեղ երևի հազար հայ է ապրում: Փաստ է, որ ?արաբական գարունն? արդեն հասցրել է մեծ վնաս հասցնել շրջանի քրիստոնյաներին: Կարծում եմ, որ առաջիկայում արաբամուսուլմանական երկրներում առավել մեծանալու է կրոնական գործոնի նշանակությունը, աճելու են ծայրահեղական և կրոնական տրամադրությունները: Իր հերթին, տնտեսական ոլորտի վատթարացումը, դեռ երկար շարունակվող անկայունությունը, անվտանգության հետ կապված խնդիրները, կրթության ոչ որակյալ համակարգը, արտագաղթի նոր ալիք է առաջացնելու: Այս տեսանկյունից, Սիրիայի հայ համայնքի հեռանկարի հետ կապված իմ դիտարկումներն այնքան էլ լավատեսական չեն: Կարելի է ասել, որ Միջին Արևելքի հայ համայնքների պատմության մի լուսավոր էջ արդեն փակված է: Շատ լավ կլիներ, որ Հայաստանն իսկապես կարողանար հավուր պատշաճի ընդունել մեր բոլոր այն հայրենակիցներին, ովքեր կցանկանային այստեղ հաստատվել:
