Մեր անընդունելի «հայկական» մականունները

 

Hovsep Nalbandian writes about the Armenian surnames. The article has first appeared in 1991 and is published several times. This one is especially prepared for Azad-Hye by the author, with modifications and additions.

Nalbandian gives a historic perspective about the formation and adoption of Armenian surnames. He divides them into categories and gives examples of each category.

He calls for adopting Armenian surnames as a way of enhancing our national collective identity and awareness.

Ազգային Մտահոգութիւններ

Գրեց՝ Յովսէփ Նալպանտեան*

Նօթագրութիւն՝ Այս յօդուածը գրուած է 1991-ին, եւ մինչեւ 1999 թուականը տպագրուած է 8 տարբեր թերթերու մէջ։ Բազմաթիւ նոր մականուններով վերափոխուած եւ ճոխացած նոյն յօդուածը կը տպուի առաջին անգամ Ազատ-Հայ կայքին մէջ:

Մենք արեւմտահայերս կը կոչենք մականուն, այսինքն ընտանիքի անուն, վերադիր անուն։ Իսկ արեւելահայերէնով ազգանուն՝ ազգի, տոհմի անուն, երկուքը նոյն իմաստը ունին։

Յօդուածի վերնագիրը գրեցինք անընդունելի, որովհետեւ մեր մականուններուն մեծ մասը զարմանալի եւ տարօրինակ ոչ հայկական իմաստ ունեցող բառերով կազմուած են։

Յաճախ նախօրօք գրուած-արծարծուած կարգ մը նիւթերու շուրջ պէտք է (ժամանակէ ժամանակ) անդրադառնալ, մանաւանդ եnբ կը խօսինք մեր ազգային դիմագիծի կամ պատկանելիութեան պահպանման ու զարգացման վերաբերող որեւիցէ յոյժ կարեւոր հարցի մը շուրջ։

Այստեղ նախ ներողամտութիւնը կը հայցենք մեր այն հայրենակիցներուն, որոնց մականունները պիտի յիշուին (շատերը նոյնիսկ իմաստներուն տեղեակ չեն), ապա ըսենք, որ ամեն ազգասէր հայ, առողջ միտք ու կենսունակ սիրտ ունեցող հայրենասէրը այն է, որ կը նախաձեռնէ եւ կ՛իրականացնէ ներքոյիշեալ (կրկին անընդունելի եւ այլանդակ) թրքերէն եւ պարսկերէն բառերով կազմուած մականուններու վերափոխման, հայացման ու այժմէական լուրջ գործին։

Համարեա աշխարհի բոլոր ժողովուրդներու մօտ իրենց գերդաստաններու-ընտանիքներու մականունները ունեցած են տաnբեր իմաստներ-բացատրութիւններ. օրինակ՝ գործի տեսակի, տան մեծաւորի անունով, ազգային հին աւանդութիւններէ եկած անուններով, Ս. Գիրքէն եւ պատմական հերոսներու անուններով կազմուած մականուններ։

Մեր հայկական մականունները, որպէս պատկանելիութիւն ցոյց տուող, կ՛առնեն յետադաս մասնիկ ԵԱՆ-ը՝ ընդհանրապէս։ Ունինք նաեւ՝ ունի, եանց, ենց, ացի։ Արեւելահայերէն, ռուսերէնի ազդեցութեամբ իչ, ով, եւ (Լազարեւ), սկի, ոնց, եւայլն։

Կան նաեւ միայն անունը՝ մականունի իմաստով գործածուող։ Գրիգոր Զօհրապ, Գէորգ Էմին, Գուրգէն Սեւակ, Վահէ Հայկ, Շահան Նաթալի, եւայլն։ Շատերը, անցեալին, այս մտահոգութենէն մեկնելով իրենց մականունի սկիզբը դրած են մեծ հօր անունը եւ կազմած նոր մականուն, օրինակ՝ Յակոբեան, Գէորգեան, Սարգիսեան, Ներսէսեան, Կարապետեան, Իշխանեան, եւայլն։

Անցեալի օսմանեան եւ պարսկական բռնատիրութեան տակ գտնուող մեր ազգին կը պարտադրուի (անձնաթուղթերու պատրաստութեան ժամանակ) գործածել, որպէս մականուն, իրենց գործը յատկանշող անունը, անշուշտ թրքերէն կամ պարսկերէն բառերով (կարգ մը բառերու արմատները արաբերէն է)։ Եւ ահա այսպէս կ՛ունենանք Տէյիրմէնճեան (ջաղացպան), Գույումճեան (արծաթագործ), Պուլղուրճեան (ձաւար պատրաստող կամ ծախող), Էքմէքճեան (հացագործ), Տէօշէմէճեան (գետնի քարեր շարող)։

Բայց մենք, որպէս Եղեռնի յաջորդող երրորդ եւ չորրորդ սերունդի ներկայացուցիչներ՝ արդեօք կ՛աշխատի՞նք նոյն գործը, որով կը կոչուէին մեր մեծ նախահայրերը։ Օրինակ ոչ իմ մեծ հայրս, ոչ ալ հայրս եւ անշուշտ տողերս գրողը չենք զբաղած ձիու պայտի պատրաստութեամբ, բայց մինչեւ օրս կը կոչուինք Նալպանտեան, ինչո՞ւ՝ արմատ, աւանդութիւն թէ անհոգութիւն։

Խոշոր եւ մտահոգող հարցումը ակամայ պիտի ծագէր. միջոց կա՞յ մեր այս վերոյիշեալ եւ ներքոյիշեալ -զարմանալի իմաստներով- մականունները փոխելու։ Պարզապէս եւ վստահօրէն պիտի ըսենք մեծ ԱՅՈ-ն, քանի որ կամենալը կարենալ է, եւ դեռ առանց ջանքերու ու կամքի, առանց զոհողութիւններու եւ աշխատանքի ոչինչ կրնանք յաջողցել։ Համոզումով եւ վերջնականապէս պէտք է վանենք օտարամոլութեան ու անփութութեան խորթ զգացումները, լաւ իմանալով որ մարդկային կամքը մեծ է ու հզօր։

Անցեալին, եnբ մեր մեծ մեծ հայրերն ու մայրերը ստացան իրենց (ապրած երկրին) նոր քաղաքացիութիւնը, որպէս՝ սուրիացի, լիբանանցի, պարսկաստանցի, եգիպտացի, ամերիկացի եւայլն, արդեօք շատ դժուար էր ճիշդ այդ տարիներուն, 1920-1950-ական թուականներուն, հայերէն մականուններ որդեգրելը, եթէ ջանք թափած ըլլային, այսօր վերջնականապէս ձեnբազատուած կ՛ըլլայինք թրքաբարոյ մականուններէն։ Աւելցնենք սակայն, որ քիչ թիւով ընտանիքներ այդ մէկը իրագործած են, փոխած են իրենց հին եւ օտար բառերով կազմուած մականունները նորերով՝ Յովհաննէսեան, Գէորգեան եւայլն։

Անշուշտ շատ ցաւալի է, երբ կը խօսինք եւ կը ճառենք հայրենասիրութենէ, ազգասիրութենէ, բայց դժբախտաբար մեր որդեգրած (եւ ամեն օր գործածած) մականունները ընդհանրապէս հայերէնի հետ կապ չունին։

Այստեղ հասարակական կարծիքը եւ անձնական խիղճի պահանջքները կ՛ընդհատին միմեանց։ Անհատի փափաքը (վերափոխելու, հայացնելու իր մականունը) անիրագործելի կը դառնայ՝ ժառանգի հարց, արմատ, աւանդութիւն եւ այլ պատճառներով։ Ապա անհատը հասարակութեան հետ հակասութեան մէջ կ՛իյնայ, քանի որ որոշակի -ազգային- սկզբունքներու նկատմամբ ցուցաբերած է հաւատարմութիւն, խիզախութիւն եւ լրիւ իրաւացի համոզում, որը պարզապէս շատ-շատերու համար անընդունելի է կամ անյաղթահարելի։ Ամերիկայի մէջ նախքան քաղաքացի ըլլալը, մականուն փոխել կամ ճշդելը դիւրին հարց է։

Կեանքը դժուարացած է իր բազում կողմերով։ Հայ երիտասարդ մը իր գործնական-հասարակական կեանքի մէջ, ինչպէս կ՛ընդունի, երբ իրեն հարց տան, թէ ?թուրքերը ձեզ ոչնչացնել ուզեցին, ձեր դարաւոր թշնամիներն են եւ ցարդ կը պայքարիք անոնց դէմ, բայց ձեր մականուններու մեծամասնութիւնը թրքերէն բառերով է?։

Այնուամենայնիւ արդի մեր կեանքին մէջ ներքոյիշեալ մեր ?հայկական? մականունները թէ՛ իրենց իմաստով, թէ՛ գրելու (օտար լեզուներով) եւ հնչիւնային կողմերով, դժուար է եւ անընկալելի։ Այսօր գործածուող չորս հարիւրէ աւելի (հաւանաբար աւելի) զարմանալի մականուններէն կու տանք փոքր փունջ մը, միայն թրքերէն կամ պարսկերէն բառի հայերէն իմաստը տալով, կարդալէ ետք յաջորդող եւ ձեզ մտահոգող (երանի՜) մեկնաբանութիւնը նախօրօք գուշակելով։

Մականունները բաժնած ենք խումբերու.

Ա-Մարմնական թերութիւններ։

*Քսաճիքեան (կարճ) *Գամպուրեան (կուզ) *Սաղրեան (խուլ) *Չիւրիւքեան (փտտած, խարխուլ) *Չօփուրեան (ծաղկախտէ փոսոտած) *Թօփալեան (կաղ) *Պօյնուէղրիքեան (վիզը ծռած) *Պօյնուէօղունեան (վիզը հաստ) *Քէլպաշեան (քոսոտ գլուխ) *Քէօսէեան (կնտակ, մազ չունեցող) *Չիրքինեան (տգեղ)։

Բ-Մարմինէն պակսած անդամներ։

*Պուրունսուզեան (առանց քիթի) *Փարմագսըզեան (առանց մատի) *Գուլագսըզեան (առանց ականջի) *Սափսըզեան (առանց կոթի) *Տիլսիզեան (առանց լեզուի) *Պաճաքսըզեան (առանց սրունքի) *Կէմիքսիզեան (ոսկոր չունեցող)։

Գ-Մարմնի տարօրինակութիւններ։

*Գլուխներ *Գօճապաշեան (հսկայ գլուխ) *Չաթալպաշեան (զոյգ գլուխ) *Ճինպաշեան (դեւի գլուխ) *Գարապաշեան (սեւ գլուխ) *Աղխպաշեան (ճերմակ գլուխ) *Թասլաքեան (խոշոր երես):

*Աչք *Գարակէօզեան (սեւ աչքով) *Կէօզիւպէօյուքեան (խոշոր աչք) *Կէօզիւքիւչիւքեան (աչքը պզտիկ) *Կէօքկէօզեան (աչքը կապոյտ) *Ճինկէօզեան (դեւի աչք) *Լոքմակէօզեան (պատառի նման աչք) *Եէլանկէօզեան (օձի աչք ունեցող)։

*Սէմիզեան (գէր) *Աննըտելիքեան (ճակատը ծակ) *Տալտաշախեան (մէկ ձուով) *Ալթըփարմագեան (վեց մատով) *Չիւքուքուչուքեան (բանը պզտիկ) *Ինճէճիքեան (շատ բարակ) *Ամըպօյուքեան (բանը մեծ) *Գարապաճաքեան (թուխ-սրունք) *Պօյնուպուրուգեան (վիզը կախ) *Հէճինեան (հսկայ) *Տէօշըպօյուքեան (կուրծքը մեծ) *Տանլեան (խալ ունեցող) *Չիլօղլեան (պիսակ)։

Դ-Սովորութիւններ։

*Սուիջմէզեան (ջուր չխմող) *Այրանչէյնէմէզեան (թան չծամել) *Թէրլէմէզեան (չքրտնող) *Հօփլամազեան (չցատքող) *Էթյիմէզեան (միս չուտեող) *Սօղանյէմէզեան (սոխ չուտող) *Սէօլէմէզեան (չխօսող) *Օթուզպիրեան (գիջութիւն…)։

Ե-Նկարագիրի վերաբերող։

*Քէֆսիզեան (ոչ ուրախ) *Կէրէքմէզեան (անպէտք) *Սըրսագլամազեան (գաղտնիք չպահող) *Եաւանեան (անհամ, տգեղ) *Թէմպէլեան (ծոյլ) *Սիւրթիւքեան (քսուող) *Թիթիզեան (բծախնդիր) *Պօշկէզէնեան (անգործ պտտող) *Աղլամիշեան (լացող, դժգոհութիւն յայտնող) *Երնազեան, թրքերէնը եարնասըզ (բարեկամ, ընկեր չունեցող) *Ճեպիտէլիկեան (գրպանը ծակ, աղքատ) *Ուզաթմաճեան (խօսքը երկնցնող) *Սարսամեան (ապուշ)։

Զ-Արհեստի վերաբերող։

*Թէնէքէճեան (թիթեղագործ) *Չօրպաճեան (ապուր ծախող) *Սէմէրճեան (թամբ շինող) *Գաթըրճեան (ջորեպան) *Փէշտըմալճեան (թրքական բաղնիքի ծածկոց պատրաստող) *Պէրպէրեան (սափրիչ) *Լէպլէպիճեան (խարկուած սիսեռ) *Չօպանեան (հովիւ) *Քէշիշեան (կրօնաւոր) *Տէմիրճիպաշեան (վարպետ երկաթագործ) *Թիւֆէնքեան (զէնք պատրաստող կամ ծախող) *Թիւթիւնճեան (ծխախոտավաճառ) *Տիշչէքէնեան (ատամ քաշող-ատամնաբոյժ) *Քէօմիւրճեան (ածուխ ծախող) *Թերզիպաշեան (վարպետ դերձակ) *Արապաճեան (կառք վարող) *Ապտալեան (մուրացկան, թափառաշրջիկ տերվիշ) *Տէյիրմէնճեան (ջաղացպան) *Գութուճեան (տուփ պատրաստող) *Ֆըստգճեան (պիստակ ծախող)։

Է-Կենդանիներու վերաբերող։

*Էժտահարեան (հրէշ) *Ղըրլանղըճեան (ծիծեռնակ) *Թիլքեան (աղուէս) *Թէքէեան (արու այծ) *Պէօճէքեան (միջատ) *Էշէքեան (էշ) *Ագրապեան (կարիճ) *Արսլանեան (առիւծ) *Իվէզեան (մժեղ) *Գափլանեան (վագր) *Խորոզեան (աքլոր) *Ինճիրգուշեան (թուզ եւ թռչուն) *Քէքլիկեան (կաքաւ) *Կէճէգուշեան (չղջիկ) *Արապաթլեան (արաբի ձի նստող)։

Ը- Անուններու վերաբերող։

*Յովսէփեան, Յարութիւնեան, Սարգիսեան, Յակոբեան, Սեդրաքեան, Ներսէսեան, Ասատուրեան, Մանուէլեան, Կարապետեան, եւայլն։

Թ-Ծննդավայրի վերաբերող։

*Այնթապլեան, Հալէպեան, Մարաշլեան, Զէյթունեան, Իզմիրլեան, Սըրմաքէշխանլեան, Քիլիսլեան, Ուրֆալեան։ Հին ժամանակները Մոկացի, Սեբաստացի, Ալաշկերտցի, Անձեւացի։

Ժ-Ժառանգականութեան վերաբերող։

*Շիրինօղլու (գեղեցիկի զաւակ) *Ղասապօղլեան (մսավաճառի զաւակ) *Քէօրօղլեան (կոյրի զաւակ) *Պէյօղլեան (պարոնի զաւակ) *Քիւրտօղլեան (քիւրտի զաւակ) *Չիրքինեան (տգեղ) *Իսքէնտէրօղլու (Իսքէնտէրի զաւակ)։

ԺԱ-Այլեւայլ։

*Ալլաւերտեան (Աստուածատուր) *Սարմազեան (չփաթթող) *Հաճինարինեան (ուխտի գացած անձ եւ կոկիկ) *Եէնիգոմշեան (նոր դրացի) *Ղարապիպարեան (սեւ պղպեղ) *Չարխուտեան (խարխլած) *Մալեէմէզեան (ապրանք չուտող, ագահ) *Ճամպազեան (լարախաղաց, երկերեսանի մարդ, ճարպիկ) *Ղարախանեան (ղարա-սեւ, խան-իշխան) *Աթտօկէնեան (ձի ծեծող) *Օքումուշեան (կարդացող, ուսեալ) *Քէօրիւքեան (փքոց) *Շալվարճեան (տաբատ) *Չպլագեան (մերկ) *Տալաքիւփէեան (կախուած օղ) *Պաղտակէզէրեան (այգիի մէջ պտտող) *Թօփուզխանեան (շուկայի անուն) *Չամուրճեան (ցեխ) *Թախթապուրունեան (փայտէ քիթ) *Չափութեան (քուրջ) *Գըլըպօզեան (թուխ) *Ռասթկէլէնեան (հանդիպող) *Պուլտուքեան (գտնուած) *Ամիրշահեան (իշխան) *Ամիրշատեան (ամիր-իշխան, շատ-պարսկերէն, ուրախութիւն) *Ամիրգուլեան (գուլ-պարսկ., վարդ, ծառայ) *Պլպուլեան (պարսկ., սոխակ) *Զապունեան (թոյլ, անուժ, նիհար) *Զալիբէկեան (ծեր) *Զուլումեան (արաբ., բռնութիւն, անիրաւութիւն) *Էթմէքճեան (վատութիւն ընող) *Էթքիմիզեան (թոյլ, անգործունեայ) *Գրմըզեան (կարմիր) *Շըխըրտմեան (իրար զարնող ապրանքի ձայն) *Եաղըպրօշթեան (դոյլով իւղ) *Չիպուքէրեան (ծառի ճիւղերով խարազան շինող) *Արզումանեան (փափաք կատարող) *Գոնտրաճեան (կօշիկ) *Բունարպաշեան (աղբիւրի ակ) *Կերտանեան (պարանոց) *Ճումպուշեան (երաժշտական գործիք նուագող) *Վուրկունեան (զարնուած) *Շիրինեան (քաղցր) *Գուբէլեան (օղ անցընող) *Տուզտապանեան (տափակ ներբան ունեցող)։

ԺԲ-Թուրքիոյ տարածքին։

*Թուրքիոյ մէջ 1934-ին պետութեան կողմէ հայերուն կը պարտադրուի նոր մականուններ որդեգրել, որպէսզի չգործածեն իրենց նախկին հայկական մականունները, եւ այսպէս մեր հայ ընտանիքները ունին. *Ագտաղ (սպիտակ լեռ) *Քէօսէտաղ (լեռի անուն եւ կնտակ) *Չիթէլի *Աճիլաճօղլու (լեղի դեղ) *Պաքըրճը (պղնձագործ) *Քուլաք (ականջ) *Էօզան (հոգածութիւն, խնամք) *Թէզճան (արագ շարժող) *Չիլինկիրօղլու (դարբինի զաւակ) *Չէփքինլի (բաճկոնաւոր) *Ուլաշլըօղլու (Ուլաշ, գիւղի անուն) *Իւրկիւպլիւ (Իւրկիւպցի) *Թուրապիքի *Քէօրբէ (մատղաշ, փոքրիկ) *Գալայճը (կլայկել) *Չավտար (հաճար) *Թոսուն (ամլացուած մոզի) *Թոմաօղլու (Թոմային զաւակը) *Շէքէր (շաքար) *Էօզգայա (բուն, իսկական) *Տէմիր (երկաթ) *Չընկըք *Չալըշքան (աշխատասէր) *Թօքաթ (քաղաքի անուն, ապտակ) Տօնուքէօք (վարտիկ-արմատ), եւայլն։

ԺԳ-Ռուսիոյ տարածքին։

*Խորհրդային տարիներէն առաջ, եւ մինչեւ այսօր, ռուսաստանի հայերը գործածած են ռուսական մականուններ, կամ հայկական արմատ ունեցող բառերով ռուսական ով, իչ, սկի յետադաս մասնիկով վերջացող մականուններ։ Ակոբով, Բաբով, Ագանով, Ադիբեկով, Ալխազով, Աշխարումով, Այվազովսկի, Ասատուրով, Բեբութով, Դաւիթովսկի, Դեկանուզով, Իսագուլով, Արամովիչ, Իսակով, Խոճամինասով, եւայլն։

* * *

Դեռ կայ ու կայ՝ Պախթիարեան, Պէհէսնիլեան, Խոնդկարեան, Պունիաթեան, Տէլիկտէրեան, Քէօշկէրեան, Ճռճռեան, Ադդարեան, Տօլապճեան, Կիւլկիւլուճեան, Կիւլիւզեան, Էօրտէքեան, Բարխուդարեան, Գրքեաշարեան, Քէօրիւքեան, Գիսմէթեան, Պէզիրկէնեան, Քէօթահլեան, Թռփանճեան, Չապախջուրեան, Քէթէնճեան, Չաթալպաշեան, Չոխախլեան, Ղորղանեան, Գոճապապայեան, Փաթափութեան, Բանճարճեան, Տարտաղանեան, Աբլաբութեան, Գումբասեան, Կէօվտէրէլեան, Պիլէզիկճեան, Կէօքօղլանեան, Շահքարամեան, Զուռնաճեան, Թիւյսիւզեան, Չէբքինեան, Փաշապէզեան, Գալթաքճեան, Սամրսախեան, Զարպհանալեան, Թեխմիշճեան, Չըգըրըգճեան, Բաթաբանեան, Պատազեան, Պիրիճիքեան, Սըրըքճեան, Շէշէթեան, Էօզքէստանեան, Հիւրքէլէքեան, Էտինճիքլեան, Տէօրտիւլեան, Շամպէրէքեան, Տլտլեան, Ալթունթօփեան, Թիքիրեան, Քապասաքալեան, Սէօքիւնեան, Պէշկէօթիւրեան, Սարխօշեան, Թընթընեան, Կէօքճեան, Տէօքմէճեան, Չափատարեան, Ճանսըզեան, Գուզուեան, Քիրէճեան, Պիթթազեան, Փէքմէզեան, Թօփսագալեան, Եըլանճեան, Շարաֆեան, Աւթանդիլեան, Բաստրմաճեան, Դալիբալթայեան, Խէդէնէկեան, Ղարաքէշիշեան, Պօհճալեան։

Ճշգրիտ եւ սթափ ինքնաքննադատութեամբ է, որ մենք մեր ազգային թերութիւնները (իր զանազան եւ տարբեր կողմերով) պիտի կարենանք իրապէս յաղթահարել. դուրս գալով՝ սահմանափակուած իրավիճակներէ, նախապաշարումներու ստիպողականութիւններէն, յարմարւողականութեան ճնշող զգացումներէն, քանի որ ամեն մէկ գիտակից անհատէ այլեւս կը պահանջուի, մեր կատարած գործողութիւնները դիտել ամբողջ հասարակութեան, ազգային ընդհանուր շահերու տեսանկիւնէն մեկնելով։

Մեր վերոյիշեալ մականունները չափազանց տգեղ են, թէ՛ իմաստով եւ թէ՛ հնչիւնային կողմերով (ինչպէս ըսինք), ուրեմն ինչու մեր մականունները չ՛ըլլան զուտ հայկական բառերով՝ Արամեան, Անդրանիկեան, Վարդանեան, Սահակեան, Աւագեան, Մեսրոպեան, Առաքելեան, Մարտիկեան, Արմէնեան, Նահապետեան, Ժամագործեան, Ոսկերիչեան, Դերձակեան, Հպարտեան, Ազատեան, Արարատեան. եւ հինէն եկած՝ Ամատունի, Արծրունի, Բագրատունի, Գնունի, Սիւնի, Ռշտունի եւայլն։

Եթէ ճշմարիտ է ըսուածը եւ համոզուած ենք, ուրեմն միասնաբար ջանանք վերափոխելու մեր մականունները, որը կէտերէն մէկն է մեր ազգային հաւաքական գիտակցութեան զարգացման եւ ամրապնդման։

* Յովսէփ Նալպանտեանին կենսագրութիւնը

Read Bedo Demirdjian's answer here.