Պերճուհի Աւետեան
Հայոց լեզուն հայ ժողովուրդի պատմութեան մշտական վկան է, դարերու ընթացքին բարբարոս ազգեր գրոհած են պատմական Հայաստանի վրայ ու վայրագօրէն փորձած զայն սրբել աշխարհի վրայէն, բայց հայ ազգը միշտ ալ դիմագրաւելով անասելի խուժդուժութիւնները գոյատեւած է, իսկ մեր ոսկեղինիկը եղած է մեզ կանգուն եւ միահամուռ պահող տեւական յենարանը:
Հնդեւրոպական քոյր լեզուներէն Հայերէնը ամենամօտիկն է իրանեանին եւ յունարէնին: Պատմական փաստացի իրողութիւն է, թէ մեր մայրենիէն ծնունդ առած է Հայկական իւրայատուկ երաշժտութիւնը:
Մեծ մտաւորական, մանկավարժ ու հռչակաւոր գրող Խաչատուր Աբովեան իր ?Վէրք Հայաստանի? կամ ?Ողբ Հայրենասէրի? նշանաւոր պատմական վէպին մէջ անդրադառնալով մեր լեզուին հետեւեալը գրած է.-
?Ա՜խ լեզուն, լեզուն, լեզուն որ չըլի (չ՛ըլլայ), մարդ ինչի՞ նման կըլի (կ՛ըլլայ): Մէկ ազգի պահողը, իրար հետ միացնողը լեզուն ա ու հաւատը: Լեզուդ փոխի՛ր, հաւատքդ ուրացի՛ր, էլ ինչո՞վ կարես ասիլ (կրնաս ըսել), թէ ո՞ր ազգիցն ես: Ինչ քաղցր, պատուական կերակուր էլ տաս երեխին. էլի իր մօր կաթը նրա համար շաքարից էլ ա անուշ, մեղրից էլ: Մեր օրորոցի վրայ մեր լեզուով մեզ նանիկ ասացին, էն էլ ա մեր միտքը չի՞ պէտք է ընկնի: Ասենք նոր ապրանք շատ ես առել, հինը պէտք է դե՞ն ածած (անդին շպրտել): Էն վայրենի ազգերն էլ իրանց սոպռ լեզուն աշխարքի հետ չե՛ն փոխիլ: Էնպէս մարդ կայ` տասը, տասնըհինգ լեզու գիտի, ամա նա իր լեզուն միշտ ամենիցը լաւ աշի, իր ազգի հետ խօսելիս, ամօթ ա համարում, կամ ուրիշ լեզուով իր միտքն ասի, կամ ուրիշ բառ հետը խառնի: Խառնի՛ր քո սիրեկան խաշի հետ` ձուկը, շաքար, կանՖետ (շաքարեղէն), չամիչ, չիր տե՛ս ինչ համ կ՛ունենայ:
Ձե՛զ եմ ասում` ձեզ հայոց նորահաս երիտասարդք` ձեր անումին մեռնեմ, ձեր արեւին ղուրբան, տասը լեզու սովորեցէ՛ք, ձեր լեզուն, ձեր հաւատը ղայիմ (կայուն) բռնեցէ՛ք: Մէկ դարդակ լեզուն ի՞նչ ա, որ մարդ չկարենայ սովորիլ: Բաս չէ՞ք ուզիլ, որ դուք էլ գրքեր գրէք, ազգի միջումն անուն թողաք, ձեր գրքերն էլ օտար ազգեր թարգմանեն, ձեր անունը յաւիտեանս յաւիտենից մնա անմահ?:
Աբովեանի մտահոգութիւնն ու խրատները տակաւին ժամանակավրէպ չեն եղած, հակառակ անոր, որ մօտաւորապէս հարիւր եօթանասուն տարիներ թաւալած են սոյն գրութեան հրատարակման թուականէն … միշտ ալ վտանգը անխուսափելի է, մեր լեզուն ենթակայ է աղաւաղման, գիտակցելով հանդերց անոր արժէքը, ինչպէ՞ս կարելի է փակել աչքերը ու ձգել, որ այս գանձին վրայ անտարբերութեան ժահրը կուտակուի:
Ըստ պատմաբաններու վերլուծումներուն` Հայ լեզուն Հայաստանի մէկ ծայրէն միւսը երբեք միօրինակ չէ եղած, ամենահին ժամանակներէ ի վեր գաւառականներ գոյութիւն ունեցած են: Ուրարտացիներ, Խալդեր նաեւ Հայաստանի կողմէ նուաճուած ժողովուրդներ, իրենց ազդեցութիւնները դրոշմած են հայ լեզուի վրայ:
?Քննական Քերականութեան? մէջ Գերապայծառ Այտընեան գաւառաբարբառները կը բաժնէ չորս ճիւղերու.-
1- Հայաստան, Վան, Միջագետք եւայլն.
2- Լեհաստան, Լեմպերկ
3- Աժտերխան, Ռուսիա եւ Պարսկաստան` Արեւելեան
4- Փոքր Ասիա, Պոլիս եւայլն` Արեւմտեան:
Ան կ՛ընդունի թէ այս ճիւղերը միջնադարեան աշխարհաբարէ մը սերած են, առաջին երեքը միաբանուած են որպէս արեւելանհայերէն, իսկ չորրորդը` Պոլսոյ հայերէնը, որպէս արեւմտահայերէն միւսներէն անկախ կ՛ընթանայ:
Ոսկեդարու շրջանին, մեր նախնիները արքունական գաւառաբարբառը մշակեցին եւ ստեղծեցին գրաբարը, իսկ շատ մը գաւառաբարբառներու մէջէն դարբնուեցան մեր զոյգ աշխարհաբարերը: Հետեւաբար կարելի է ընդունիլ, թէ գաւառաբարբառները քոյրեր են, իսկ գրաբարը` անոնց երէց քոյրն է ու երկու հատուածները (արեւելեան- արեւմտեան) միացնող ազգային զօրաւոր օղակը:
Շատ բնական է ենթադրել թէ Քարայի Կիլիկիոյ հիւսիս արեւելեան քաղաքներուն եւ գիւղերուն մէջ ինչպէս (Մարաշ, Զէյթուն, Հաճըն, նաեւ հարաւ արեւելեան քաղաքներուն եւ գիւղերուն) մէջ մասնաւորապէս Սուէտիոյ հայ գիւղերէն (Պիթիաս, Հաճի Հապիպլի, ՎագըՖ, Խըտըրպէկ, Եօղուն-Օլուգ, Քեապուսիէ, եւայլն)ի մէջ խօսուած գաւառաբարբառները շարունակութիւնը ըլլան Կիլիկեան ռամկօրէնին: Ան ալ իր կարգին շարունակութիւնը կրնայ ըլլալ այն բարբառին, զոր կը խօսէր Բագրատունեանց անկումէն ետքը Մեծ Հայաստանէն դէպի Քարային Կիլիկիոյ հովիտներն ի վար գաղթած հայութիւնը: Ըստ Հր.Աճառեանի Արեւելեան Կիլիկիոյ բարբառը ծագումով մէկ էր, յետոյ ստորաբաժանուած էր ենթաբարբառներու:
Թրքական վայրագ տիրապետութեան տակ, յատկապէս դաշտային քաղաքներու մէջ, հայերէնը տեղի պիտի տար բռնի ոյժով պարտադրուած թրքախօսութեան առջեւ: Կը պատմուի թէ Եէնիչէրիները հայերէնախօս լեզուները կը ծայրատէին վայրագօրէն, որու հետեւանքով թրքախօսութիւնը կը տարածուէր ու ?հայերէնամոռացութիւն?ը հարկադրիչ կը դառնար: Եկեղեցիներու մէջ քարոզն անգամ թուրքերէն լեզուով կը տրուէր, մինչ լեռնային ինքնամփոփ գաւառներուն, աւաններուն եւ գիւղերուն մէջ խօսուած բարբառը աւելի երկար կը գոյատեւէր: Արեւելեան Կիլիկիոյ հիւսիսային բարբառը ազդուած էր թրքերէնէ` փոխ առնելով շատ մը բառեր, տեղին է յիշել նաեւ, որ Մարաշցիներու խօսած թրքերէնի մէջ կային հայերէն բառեր, որոնք թուրքերու կողմէ եւս կ՛օգտագործուէին:
Անդրադառնալով Մարաշի գաւառաբարբառին եւ զայն բաղդատելով Զէյթունի եւ Հաճընի գաւառաբարբառներուն հետ, անոնց միջեւ նկատելի է գրաբարի հետքեր, ձայնաւորներու փոփոխումներ, բաղաձայններու սղումներ: Թրքերէնի ազդեցութիւնը զգալի է երեքին մէջ ալ, առաւելապէս Մարաշի բարբառին մէջ. հետեւաաբար կարելի է հաստատել այն կարծիքը, թէ անոնք երեքով ճիւղաւորումներն են մէկ բարբառի, որ երկար տարիներ կը խօսուէր Քարային Կիլիկիոյ մէջ:
Ստորեւ որպէս օրինակ կը ներկայացնենք Մարաշի բարբառով օգտագործուած կարգ մը բառեր, առածներ, օրօր մը, ծաղրական քառեակ մը, հանելուկներ, յանգաւոր խօսքեր: Այս մասին մանրամասն ու աւելի մասնագիտական տեղեկութիւններ կարելի է քաղել Գր. Հ. Գալուստեանի ?Մարաշ? գիրքէն:
Բառեր
Մարաշի բարբառ / Աշխարհաբար
հօց / հաց
ճօր / ջուր
ուտուլօ / կերակուր
իժոմ / եկեղեցի
տատա, պօպ / հայր
մէր / մայր
ախճին / աղջիկ
ըռոտ / աժան
իրկուք / երկու
իրիք / երեք
չիւրս / չորս
իսսուն / յիսուն
հէրիր / հարիւր
իս / ես
տօն / դուն
էն / ան
ինձմէվ / ինձմով
ըռընտ իմ / աղէկ եմ
չո՞ցիս / ի՞նչպէս ես
պարա լաս / բարի լոյս
ծիզ կիշիր պարա / գիշեր բարի
ծիզ լաս պարա / բարի լոյս
կեցիր պարէվ / մնաս բարով
ըրթոս պարէվ / երթաս բարով
շոտ ապրաս / շատ ա՛պրիս
էչկիդ լաս / աչքդ լոյս
իշնէվիւր տարա / շնորհաւոր տարի
Ասվոծ պէհէ / Աստուած պահէ
հէյ օզգը / հայ ազգը
Առածներ
– Մորդ կոյ` ըրկըրա տուն կ՛աւրէ, ինք իր տունը կիշինէ, մորդ է կոյ քի` ինք իր տունը կ՛աւրէ, ախկոտան տունը կի շինէ:
– Էչքը կուշտ մորդը ինչ ղատոր ախկըտնոյ նը` ինք իր հարուստ կըրվըննոյ, տամոհ մորդը աշխորան ըռզոկը ինքիր ըննօ նը` ախկոտ կըրվըննոյ:
– Խեռու (հեռու) կրոկը շոհ չունայ, մէօտ կիցողան հէյէ:
– Իրկոթէ տոռը փէտէ տոռան մուհտոճ կ՛ըննոյ:
– Խեւը հարսնաքն ին տարոծ` էս միր տունէն ըռընտ է ըսիլ է:
– Աստուծմէ խիլք ուզէ` ուղունկոնը (անկողին) փիւլիւն (փիլոն) չ՛էննօ:
– Ասվոծ խիլք պէժնիլն իքէն` տոն տըռոնը իտիվն իս մնացի:
– Մորդ մարդու հոլէ չուտէ` կէս կիշիրէն իժոմ կըճըվոյ:
– Հիւգ չունա, թասօ չունայ, էս պոնտէքը կո կըրէ:
Օրօր մը
Իմ պուլուզիս նէննի էնիմ,
– Փաշա օլսուն եավրում պէնիմ,
Քնացիր քի սոնկրօ հանիմ,
Նէննի, նէննի, նէննի կիւլիւմ,
Նէննի աղէր, նէննի հէլէ,
– Ույանըրսըն կիւլէ, կիւլէ,
Պոպիդ քիզ շոտ պոն պիրիլ է,
Նէննի, նէննի, նէննի կիւլիւմ,
Նէննի, կ՛ոսիմ քի քընանոս,
Ծէնիդ կտրիս րահոթ ըննոս,
Հորս մը առնուս խէչդ մընոս,
Նէննի, նէննի, նէննի կիւլիւմ:
Ծաղրական քառեակ մը
Կանի, կանի կան ժամանակ,
Էշն է սատկի առու տանանք,
Տանոկ չիգայ միրթին հանանք,
Իրիցկինան շապակ մ՛ենանք:
Հանելուկներ
1.- Աւըլըցի, իրթիցի, փէտէ Խաթունը նստըցըցայ. կամ` Աւըլըցինք, ճըրըցինք, Մախոթ Խաթունը իկիք, նստով. (մանելու ջահը, ճախարակ = չըգրըգ):
2.- Կապիմ` կ՛ըրթոյ, ածկիմ` կը կինոյ. (տրեխ կամ փօսթալ):
3.- Իլոյ լէռը, թափըցով կիւգէս (գոգ) սիսէռը. (կարկուտ):
4.- Իզիրի` փուշ, մէջի` նուշ. (աչք):
5- Տղոյ մ՛ունամ իգող ըրթոը եանք կը պագնէ. (աղբիւր):
Յանգաւոր Խօսքեր
Անմէր մանուկ, անսկեսիւր հարսնուկ:
Մորդ մարդու քահանոյ, մորդ մարդու սատանոյ:
Քիչ պարձիր, թէզ տարձիր :
Շալկէս առնող չիգոյ, ալկէս առնող կոյ:
Նէ հատակ, նէ Զատակ, խեւն է հագի իրկու շապակ:
Գաւառաբարբառները իրենց ընտիր բառերով, ասոյթներով, հայ լեզուի տեւական հանքերն են: Անոնք ներկայիս անգործածելի են: Եթէ ջարդէն ճողոպրած աւագ սերունդը, որպէս աւանդ կը պահպանէր իր շրջանի բարբառը, միջին սերունդը մասամբ տեղի կու տար, բայց պապերէն լսած ու յիշողութեան մէջ պահած էր որոշ բառեր ու ասոյթներ… Ներկայ սերունդը դժբախտաբար այլեւս զրկուած է այդ մթնոլորտէն: Իսկ ի՞նչ կը մնայ մեզի… պահել ու տէրը կանգնիլ մեզի մնացած ամենադոյզն փշրանքին, յատկապէս լեզուին: Մեր ոսկեղենիկը մեր գանձն է, զայն պաշտպանելը մեզմէ իւրաքանչիւրին սուրբ պարտականութիւնն ու պարտաւորութիւնն է: Այս առթիւ թելադրելի է իւրաքանչիւր հայու, յատկապէս Մարաշի Հայրենակցական Միութեան անդամ-համակիրներուն, զարկ տալ բանահաւաքման աշխատանքին, իրենց ծնողներու յիշողութեան մէջ վառ մնացած ասոյթները, առածները, յանգաւոր խօսքերը, հեքիաթները գրի առնել ու փրկել զանոնք կորուստէ: Անշուշտ մեծապէս գնահատելի է Գր. Հ. Գալուստեանի պատրաստած ?Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն? ուսումնասիրութիւնը, որ վերահրատարակուած է յաւելուածով մը 1988-ին: Սակայն մեր բարբառները անկասկած շատ հարուստ են, տակաւին պեղումի արժանի` յիշողութիւններու մէջ թաղուած անհամար գանձեր կարելի է հաւաքել ու ի մի բերել:
Եթէ երկար տարիներ առաջ թրքական տիրապետութեան ճնշման տակ հայերէնը տեղի կու տար, ներկայիս սփիւռքի տարածքին, իւրաքանչիւր գաղութի մէջ, կան այլազան անուղղակի, նոյնիսկ հմայիչ ներարկումներ, որոնք կը սպրդին աներեւոյթ ու ցեցի նման անաղմուկ` հսկայական աւերներ կը գործեն:
Լեզուն կը նահանջէ, այո՛.. բարեբախտաբար կան տակաւին հայապահպանման ու հայերէնապահպանման ի խնդիր բծախնդիր ու հոգատար հայորդիներ, երիտասարդներ .. ուրեմն կայ համոզում ու մանաւանդ հաւատք:
?Նոր Մարաշ?, Մարաշի Հայրենակցական Միութեան Պարբերաթերթի, Հալէպ, 2009
