Memory recovery (4). Article by Maro Nigoghosian.
Գրեց՝ Մարօ Նիկողոսեան B. Sc.*
Նախընտրելի է կանխել քան դարմանել
Գրգռել եւ զբաղեցնել ուղեղը
Park-ի մէջ քալելու ընթացքին, երբ մեր շուրջը կը դիտենք, ուղեղին բազմաթիւ ջղաբջիջները (neuron) իր տարբեր կողմերէն կը սկսին միասնաբար շարժիլ, մէկ մասը տեսողութեան կողմէն, միւս մասը լսողութեան, իսկ ոմանք ալ ոգեւորում յառաջացնող կողմէն։
Տեսութիւն մը կայ, թէ hippocampus-ը (ուղեղին ետեւը) կարեւոր է յիշողութեան համար եւ վերոյիշեալ հաճելի պտոյտը կը գրգռէ զայն։ Քալելու այս միջոցին, երբ մէկը աղբ կը նետէ մեր վրայ, ուղեղին լսողութեան, տեսողութեան, յուզմունքի եւ ոգեւորող կողմերը յանկարծ կ՚աշխուժանան եւ կը սկսին աշխատիլ անմիջապէս ու իբրեւ ասոր արդիւնք կը գրգռուի hippocampus-ը։ Եկող տարիներուն այս պատահարը չենք մոռնար։
Նոյն օրը, park-ին մէջ կը լսենք թռչուններու ձայնը, կը տեսնենք վազվռտող շուները, կը շնչենք ծաղիկներու բոյրը։ Այս փորձառութիւնը եւս կը գրգռէ ուղեղը, բայց մեղմիւ, այնպէս որ hippocampus-ը զանոնք չարձանագրեր իբրեւ յիշողութիւն։
Յիշողութիւնը գրգռող հնարքը այն է, աւելցնել մեր ուշադրութիւնը եւ ոգեւորումը։ Աւելի ճշդելու համար ? պէտք է տպաւորել hippocampus-ը։
Զօրաւոր յիշողութեան կազմութիւնը բնական կերպով ըլլալու պարագային, առանց ջանք թափելու կ՚իրականանայ։ Օրինակի մը համար ? Օր մը մարդուն մէկը կին մը կը տեսնէ, կը սիրահարուի, ասկէ ետք միշտ կը յիշէ ամէն ինչ, որ այդ րոպէին կը պատկանի։ Անոր աչքին գոյնը, անոր ձայնը, հագուստը, բոյրը։ Այս ոգեւորումը, այս լարուածութիւնը եւ ուշադրութիւնը, լաւ կը տպաւորեն ուղեղը, հետեւաբար՝ յիշողութիւնը (hippocampus-ը)։
Հարկ է երբեմն աւելի ստիպել ուղեղը զբաղիլ կեանքի իրողութիւններով, ինչպէս՝ անուններ եւ հեռաձայնի թիւեր յիշելով։ Ասիկա կ՚իրագործուի ուշադրութիւնը լարելով։ Ուշադրութիւնը կը բարելաւուի նուիրումով, եռանդով, կիրքով եւ յարատեւութեամբ։
Ուղեղը գրգռելու համար բազմաթիւ միջոցներ կան.
1. Ուշադրութիւնը լարել
2. Նօթագրել
3. Յաճախ փորձել
4. Չյոգնիլ եւ stress-էն խուսափիլ
5. Ուղեղը միշտ աշխատցնել
6. Երեւակայութիւնը օգտագործել
7. Կազմակերպել
8. Եւ թէ սկսելու համար ուշ չէ երբեք
Խիստ ուշադիր ըլլալ։ Ասիկա ուշադրութեան ամէնէն ազդու միջոցն է։
Ուշադրութիւնը ընթացք մըն է, որուն միջոցաւ մեր բոլոր զգայարանքով կը կեդրոնանանք մէկ բանի վրայ։ Որքան ուշադրութիւնը լարենք, այնքան զօրաւոր կերպով կ՚արձանագրուի ուղեղին մէջ։
Մէկը երբ կը խօսի, անոր ըսածները յիշելու համար նոյն զօրութեամբ պէտք է կեդրոնանալ։ Այդ պահուն, փորձել անջատուիլ շուրջի մտացրիչ եւ շփոթցնող աղմուկներէն եւ որքան լաւ մտիկ ընենք, այդքան կը դիւրանայ անոնց յիշողութիւնը։ Երբ յօդուած մը կամ գիրք մը կը կարդանք, կը պատահի որ յաջորդ օր չկարենանք բան մը յիշել։ Փորձել, դարձեալ կարդալ, բայց այս անգամ ա՛լ աւելի ուշադիր ըլլալով։
Անջատուիլ կողմնակի մտացրիչ աղմուկներէն։ Ընթերցումը վերջացնելէ ետք փակել գիրքը կամ թերթը եւ մտածել կարդացածի մասին։ Այս մտածումը կ՚աշխատցնէ ուղեղին բազմաթիւ կողմերը։
Երբ լաւ հասկնանք նիւթը, երկար կը պահուի անոր յիշատակը։ Անկարեւոր բաներ յիշելու համար պայման չէ ուղեղը քամել։ Կարելի է նօթագրել։ Բաներ յիշելու համար նօթագրութիւնը վստահելի միջոց է։
Տարբեր օրինակ մը եւս.- 45 տարեկան գրագրուհի մը իր յիշողութեան կարողութիւններով կը զարմացնէր շուրջինները։ Սակայն իրականութեան մէջ բանն այդ չէր։ Party-ներու չգացած, բոլոր հրաւիրեալներուն անունները կը վերատեսէր։ Ինքնաշարժին մէջ կը կրկնէր անունները բազմաթիւ անգամներ։ Հոն, երբ նոր հրաւիրեալներու հանդիպէր, կը ջանար անունները միտքը պահել, յետոյ բաղնիք կ՚երթար նօթագրելու համար կարգ մը տեղեկութիւններ եւ անոնց անունները, գործը, ուրտեղ ըլլալը, զաւակներուն անունները։
Այսպէս նօթագրելով կ՚օգնէր յիշողութեան, կը պահէր այդ թուղթը ու վրայէն աչք մը կը նետէր այն ատեն, երբ ուրիշ party-ի մը մէջ կրնար հանդիպիլ անոնց։
Յոգնութիւնը կ՚աղօտեցնէ յիշողութիւնը։ Այն օրերուն երբ յոգնած կը զգանք, յիշողութիւնը կը դանդաղի։
Այն շրջաններուն երբ չենք կրնար քնանալ կամ սպառած կը զգանք, այդ օր կարելի չէ մեծ բան սպասել յիշողութենէն։ Նոյնիսկ անձնական հեռաձայնի թիւը կը մոռցուի։
Թեթեւ stress-ները կ՚ոգեւորեն ուղեղը, կ՚արագացնեն սրտին զարկերը եւ կ՚աւելցնեն արեան ճնշումը։ Ասոնք կարճ յիշողութիւնը կը սաստկացնեն։ Քրոնիք stress-ը կը փճացնէ ամէնէն կարեւոր օրկանը hippocampus-ը, որ պէտք է յիշելու համար։
Չափազանց stress-էն որքան որ կարելի է խուսափիլ։ Երբ կը պարտադրուինք բոլոր գործերը մէկէն վերջացնել, հաւանական է որ մոռնանք բազմաթիւ բաներ։
Նախ հանդարտիլ եւ յետոյ դատողութիւնը աշխատցնել։ Մէկ ձեռքով երկու ձմերուկ չենք կրնար բռնել։
Ազդեցիկ յիշողութեան բանալին վառ երեւակայութիւնն է։ Մեր մտքին մէջ երբ յստակօրէն առարկաները կը տեսնենք, անպայման զանոնք կրնանք յիշել։
Հետեւեալները կարդալէ ետք փորձել յիշել.- բրինձ, անձեռոց, թէյ, թերթ, հագուստ, կատու, ձուկ, սոխ։
Յիշելու համար որքան որ կազմակերպուինք, այդքան կրնանք թեթեւցնել ուղեղին պրկումը։ Agenda-ներ, օրացոյցներ, փոքր computer-ներ, index card-եր, իւրաքանչիւրը կրնան տարբեր մարդոց օգտակար ըլլալ։ Բազմազբաղ մարդոց համար ?ընել?ներու ցանկը կարեւոր է։
?Ծերացած շան կարելի չէ նոր խաղ սորվեցնել?,? կ՚ըսեն, բայց ճիշդ չէ, երբ գործը յիշողութեան հետ է։
Տարեցներ կրնան զօրացնել յիշողութեան մկանները եւ արդիւնաւորել գործերը, կազմակերպուելով։ Քիչ մը ժամանակի կը կարօտի։ Ծերունիներ կը յուսահատին մտածելով որ շատ ծերացած են արդէն։
Նոր ուսումնասիրութիւններ ցոյց կու տան, թէ տարեցներ, որոնք կը մոռնան իրենց ինքնաշարժին ուր դրած ըլլալը, ձեւ մը որդեգրելով կրնան ամէն անգամ եւ միշտ գտնել զայն։
* Օգտագործուած աղբիւր՝ Majid Fotuhi-ի գործերը
Dr. Majid Fotuhi, M.D., Ph.D, is the head of the Center for Memory and Brain Health at Johns Hopkins Medical Center and director of Memory Disorders Unit at Sinai Hospital of Baltimore.